BÜYÜK DÜŞÜNÜR HALİDE EDİP ARAMIZDA 2

     - Amerika da ne kadar kaldınız?                                                                                                               - Vilyams Tavn da iki ay, fakat kuzey Amerikanın büyük üniversitelerinin genellikle, kadın ve sanata, fikre temas eden oluşumlarda konferans vermek üzere Amerikayı dolaştım.                                      İkinci defa Kolombiya  üniversitesinin tarih şubesinde misafir profesör sıfatı ile altı ay ders verdim. Bunun notları henüz yayınlanmış değildir.                                                                                        - Amerikalı öğrenci ilgili oldu mu?                                                                                                            - Çok...Beni hayrete düşürecek kadar çok. Bazılarının 'Tez' lerini yakın zamana kadar sakladım.  Çok çalıştılar, düşündüler, Türk devrimini yalnız bitaraf değil, aynı zamanda sohbetle görüşlerini gösterdiler. Düşünür zümresince Türk devrimi Türk halkına çıplak gezen ilkel bir halka giydirilmiş giysi gibi sırtına geçirilmiş üstünkörü bir şey olduğu kanaatini veren bazı uygunsuz propagandalar yapılmıştı. Onun için Türk Türk tarihinin ve milletinin en büyük evladı olan Atatürk ten  bahsederken kendisi ile beraber devrimlerinin de geçeceğini zannederlerdi. Atatürk ün Türklere zamanla gelişim edecek bir düzen, bir görüş, bir yol gösterdiğini Amerika ya anlatabilmek için birazda Türk halkını tanıtmak çok lazımdır.                                                                                                                                        Amerika da ilgili oldukları konferanslarda insana çok soru sorarlar. Bunlar arasında çok acılar vardır ki, burada tekrar edecek değilim. Herhalde son matem esnasında memleketin Atatürk ün devrim eserlerine ne kadar bağlı olduğunu göstermesi ve o devrimlerde Atatürk le  müşterek olan Cumhur reisimizin İngilizce olarak Amerika halkına hitabı, yeni Türkiye için her sınıf halkta çok hürmet uyandırdığına inanıyorum.                                                                                                                  - Amerikalıların kendileri ve tahsil usulleri hakkında izlenimlerinizi söyler misiniz?                             - Bunlar ayrı ayrı makale konusu olacak etütlerdir. Burada bahsetmeyeceğim.                                          Hindistan seyahati hakkındaki soruma:                                                                                                 - Onu ayrı bir kitap halinde yayınlayacağım...                                                                                              Çümlesi ile yanıt veren Halide Edip ondört uzun senenin genel hatlarını anlatmış oluyordu. Yurt dışında durup dinlenmeden yine bir yurt için çalışan Halide Edip e yeni bir cepheden soru sordum:            - Türk basınını ve fikir eserlerini takip ettiniz mi?                                                                                      Tek kelime ile yanıt verdiler:                                                                                                                   - Evet...                                                                                                                                                         O halde asıl sormak istediğimi sorabilirdim:                                                                                           - Milli edebiyat hakkındaki fikriniz?                                                                                                         - Milliden amacınız meşrutiyetten sonra şöhret olan iden bir hayli okul ise, bunlar hakkında eskiden bir hayli yazı yazmış olduğumu biliyorum. Pek kısa bir şekilde edebiyatımızdan 'Türk tarihinde doğu ve batı mücadelesi' ismindeki İngilizce kitabımda bahsettim. Bunun da Türkçesini hazır olduğu zaman çıkaracağım.                                                                                                                      - Aralarında en çok sevdiğiniz şair?                                                                                                          - Yahya Kemal, Mevlüt'ten sonra çok lezzetle okuduğum odur. 'Mevrüt'ün sözünü ediyorum, çünkü Yahya Kemalin şiirini zamanla koşullara bağlamıyorum. Fikri ne olursa olsun, kelime ile yaptığı resimler daima okuyan için yaşayan birer hayal, kullandığı lisan, Türk dilinin bir abidesi gibi kalacaktır. Ben kendi hesabıma az yazdığına minnettarım. Çünkü hem musikisi, hemde anlamı itibarı ile her kelimesi süzgeçten geçmiştir.                                                                                                                    - Hikayeci olarak hangisini seversiniz?                                                                                                      -  O devrin çok kuvvetli hikayecileri vardı. Ben yalnız bugün aramızda olmayan Ömer Seyfettinin adını anacağım. Çünkü onun kadar 'Homour' yani mizahını halktan almışına tesadüf etmedim. Kuvvetli Satyre yapanları vardır ve hala vardır. Fakat yazı lisanına Humour sokan Ömer Seyfettindir.                                                                                                                                                           - Yenilerden hangilerini beğeniyorsunuz?                                                                                                 - Hepsini okumadığımı itiraf ederim. Sebebi, öncelikle her gün sekiz ile on saat çalışan adamın keyif için okumaya çok zamanı kalmıyor. Sonra ortada bir dahi akını var. Ben nedense dahi kelimesinden biraz ürküyorum. Çünkü zamanın ölçüsünden geçmemiş sanatkar için hükümlerimiz kati olamaz. Bununla beraber gelişi güzel bazı isimlerin sözünü edeyim. Bunlar görüş, hatta kanaat itibarı ile birbirlerinden çok başkadır. Fakat bence bir sanatkar yahut düşünürün derecesi bununla ölçülmez. Sırf eleştirmen olarak Nurullah Ataç ı severim. Necip Fazılın bazı kuvvetli parçaları var. Ziya Hilminin 'Aşk ahlakı' adındaki düz yazısını nefis buldum.                                                                           Peyami Sefa genç düşünürler arasında en kuvvetli yazanlardan biridir. Bazen hiç fikrini kabul etmediğim halde yine ilgi ile okurum. En gençleri olduğunu zannettiğim Nazım Hikmet orjinalite, ilham ve kudret bakımından şaheser denilecek parçaları yazdı. Fazla ideolojiye saptığı yerleri o kadar sevmiyorum. Fakat bana geliyor ki bu çocuğun gelecekte uluslararası bir şöhret olabilir; yeter ki mesleğinde olgunlaşsın. Onun en büyük marifeti zamanının hem iyi, hem kötü eğilimlerini sanatkar kudreti ile ifadesidir. Size bir örnek vereyim.                                                                                                       Ahbaplarımdan Kembriç üniversitesi edebiyat profesörlerinden Lucas isminde bir İngiliz yazar vardır. Benim ' Doğu ve batı mücadelesi' ismindeki eserimden 'Makineleşmek istiyorum' şiirin çevirisini okuduktan sonra bana yazdığı bir mektupta özet olarak diyor ki:                                                     - Nazımın bir şiirini bugün sınıfıma okutacağım. Hemfikir olduğum için değil. Zamanımızın ruhundaki fena bir eğilimi en canlı ifade ettiği için.                                                                                           - Yeni bir eser hazırlıyor musunuz?                                                                                                           - Şimdilik Tatarcığın düzeltmeleri ile meşgulüm. Çünkü o kendi kendine 'Sinekli bakkal' ın ikinci cildi oluyordu. Onun için aynı zamanda İngilizcesini de hem İngiliz hemde Hollandalı tabi im için hazırlıyorum. Bir taraftan da bu 'Triloji' nin üçüncü cildi kendi kendisini kafamda yazıp duruyor.

           Edip romancı ve düşünür Halide Edip i yorduğumu anlıyordum. onun yüksek alçak gönüllülüğünden yararlanmak istemedim. Konuşmamızın ardından Yedigün romanını, Tatarcığın karalamalarını gözden geçirecekti. Yine Yedigün için çalışacaktı demekti.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           Niyazi Ahmet                                               Tüm Türk edebiyatına gönül vermiş yazar, sanatkar ve düşünürleri tekrar buradan saygı ile anıyorum.

BÜYÜK DÜŞÜNÜR HALİDE EDİP ARAMIZDA 1

       Aslında 2 3 tane daha piyes üstadı yazısı kalmıştı. Ama araya değişiklik katmak istedim. Bu nedenle size 1939 senesi Yedigün dergisinde yayınlanmış olan Halide Edip le yapılmış olan bir söyleşiyi paylaşayım dedim. Umarım beğenirsiniz.                                                                                                                                                                                                                                                            Kıymetli sanatkar ve büyük düşünür Halide Edip, uzun bir ayrılıktan sonra memleketimize dönmüş bulunmaktadır. Yurt dışında iken bile yazılarını Yedigün de yayınlayan Halide Edip, ilk görüşmesini yalnız Yedigüne lütfetmiştir. Üstada okuyucularımızın ve dergimizin namına minnet ve şükranlarımızı sunmayı bir borç biliriz.                                                                                                                                                                                                                                                                              Mahşeri bir kalabalık...Bütün İstanbul Sultanahmet meydanında toplanmış, korku ve dehşet içinde çırpınıyor. Herkesin yüzü solgun, her bakışın anlamı bir, Türk İzmir in düşman çizmeleri altında çiğnendiği günlerdi. İstanbullu, isyanını bu 1919 yılının 22 mayıs günü bütün insanlara haykıracaktı.                                                                                                                                                    Meydanda siyah bayraklar dalgalanıyordu. Hitabet kürsüsünde siyah bir baş örtünün halelediği bir yüz beliriyor. Bakışları meydanın en uzaktaki vatandaşın kalbine bile teselli veren bu yüzün şefkatli, kudretli, imanlı ifadesi bütün gözleri bir anda kendine çekiyor. Uğultu bir anda dinmiştir.              O söylüyor:                                                                                                                                                - Ey millet...Biliniz ki, küçük görünen Türkiye ve Türkler, dünya Türklüğünün kalbidir.

      Binlerce insan nefes almıyor. Türkün kahramanlığını, Çanakkalenin efsanelere benzeyen kahramanlıklarını bu iman dolu konuşmacıdan dinliyordu.                                                                            O söylüyor:                                                                                                                                                - Bugün aldanmayalım, hissedilen bir heyecan vardır. Bunu sürdürmek için icat edilen yalancı haberlere inanmayalım.                                                                                                                                    Binlerce ağız birden açılıyor ve boşluk dalga dalga inliyor:                                                                      - İnanmıyoruz..                                                                                                                                          - Kendilerinin olmayan toprakları aleme dağıtmak isteyenler hakkın sedası önünde eğilecekler ve hakkı teslim edeceklerdir.                                                                                                                              Asla heyecanlarınızı unutmayınız... Yarın dünyanın son tarihi perdeleri oynandıktan sonra Türkler ne yaptı diye bize bakacaklardır. Milletlerin üzerine hakim olan adalet, Türk milleti nihayet seninde hakkını verecektir.                                                                                                                                            O gün binlerce İstanbullu, bu ateşli sözlerin kudreti ile benliğinin sarsılmaz imanını duydu. Kadını bile kahraman olan bir millet esir olamazdı.                                                                                        Siyah bir başörtünün halelediği yüzü, uzun mücadele yıllarında ölümün dolaştığı cephelerde gördük. Aynı Sultanahmette söylediği gibi, siperlerde yatan Mehmetciklerin   kulağına da fısıldıyordu:                                                                                                                                                      - Bu millet için, bu memleket için doğduk, onun için ölelim...                                                                 Bu ses on beş sene sonra yine kulaklarımıza geldi. Fakat bu sefer onu siyah bir başörtünün çerçevesi içinde değil, medeniyetin, ilmin en yüksek mertebesine ulaşmış bu diyarın, Amerikanın o zamana kadar hiç bir kadına nasip olamayan bir kürsüsünde, açık alnı, açık yüzü ve onlar gibi giyinmiş olduğu halde orada da söylüyordu:
     - Türk devrimi, Türk halkına çıplak gezen ilkel bir halka giydirilmiş giysi gibi, sırtına geçirilmiş yüzeysel bir şey değildir...diyordu ve devrimi anlatıyordu.
        Sevgili okuyucularım...Hepimizin daima içinde yaşayan, daima adım adım takip ettiğimiz Halide Edip ten bahsettiğimi anlamışsınızdır elbet. Kara günlerimizde milletine ümit ve cesaret veren, nurlu günlerimizde göğsümüzü gururla kabartan sanat ve düşünce tarihinin 'Dünyanın ikinci zeki kadını' diye kaydettiği vatanperver Halide Edip.
        Şimdiye kadar hiç bir gazete ve dergiye söyleşi vermemiş olan Halide Edip i Yedigün namına ilk defa ziyarete giderken hayatımın en tatlı heyecanını duyuyordum.
        Beyazıtın arka sokağında, Sovanağa mahallesindeki evi kolayca buldum. Büyük bir nezaket ve alçak gönüllülükle kabul etti. En çok sevdiği ve takdir ettiği Yedigün için rica ettiğim söyleşiyi esirgememek lütfunu gösterdi.
        İlk sorumu sordum:
     - Memleket haricinde kaç sene kaldınız?
     - On dört küsur sene...Tabi bu senelere üç yıl önce İstanbulu ziyaretimde dahildir.
     - Hangi memleketlerde en uzun kaldınız?
     - İngiltere de dört sene, Pariste on sene. Bunların arasında iki uzun Amerika seyahati vardır.
     - Avrupa hakkındaki hisleriniz?
     - Her memleket, her yabancı düşünür yahut sanatkarı bir çok cephesinden ilgilendirir. Hangi noktasından bahsetmeyi istiyorsanız lütfen açıkça söyleyin.                                                                         - Öncelikle oradaki şahsi mesainizden bahsetmenizi rica edeceğim.                                                       - En kısa şekli ile hayat şeklim ve çalıştığım saha daima sanat ve arada fikirdir.                                       Öncelikle İngiltere. Birinci sene bir köyde yaşadım. Bütün anlamı ile bir devrede ikiye bölünmüş bir insandım. Bir parçası güya hariçle ileri az temas eder, aldığı etkileri hiç içine sindirmeyen bir mahluk, asıl 'Ben' denilen parça kendi kafasının ve kalbinin kainatı içinde yaşadı ve içine yabancı bir etki sokmadı. Bu devrede hatıratımın birinci cildini, yani çocukluk ve gençlik zamanını yazdığım için geçmiş bir devrin 'Realist' bir resmini bırakmak istedim.                                                                                  İkinci seneden itibaren Londrada yaşadık. Bu , eskisinin devamı olmakla beraber bulunduğum memleket halkı ile temasım daha sıkı oldu. Bilhassa meslektaşlarla. O zaman P. E. N. ismini taşıyan yani şair, tabi romancıların kulübünde aza idim. İdare meclislerinden birinde aza olmama beni muntazaman İngiliz ve yabancı yazıcılar ile ayda bir toplanmaya mecbur etti. Bu ilgimi genişlettirdi. Bu vesile ile bana heyecan veren, iftihar veren bir olayı anlatayım. Polanyalı bir yazar vardı. O zaman Polanyada sefir olan Yahya Kemalden çok bahsederdi. Derdi ki:
      - Şimdiye kadar düşünür olarak bu kadar etrafını etkileyen bir elçi görmedik. Varşovada yabancı elçiliklerine misafir olan her düşünür mutlak Türk elçiliğine davet edilmek ister.                                          Bu devir yazıcılık hayatımda kuvvetli etkiler bıraktı. İngiliz düşünür ve sanatkarları için burada uzun bir şey söylemeyeceğim. Çünkü düşünürler ve sanatkarlar dünyanın her yerinde birbirine benzer. Tabi bunların taklitçi yahut ham tabakası değil. Hepsi biraz çocuktur, hepsinin hayata karşı doymayan bir anlama merakı vardır ve birbirinden görüşleri ayrıda olsa hepsinde fikir namusu vardır. Hatta ham ve taklitçi diye sözünü ettiğim sayı dünya yüzünde artan düşünür tabakasının da  hepsi birbirine benzer. Özetle İngiliz düşünürlerini yadırgamadım. Hatta halkını da  yadırgamadım. Belki onlar bana daha çok memleketimin halkının özletti, hatırlattı. Çünkü Türkün köylü ve  arka sokak halkını bilenlerle İngilizin aynı tabakasını bilenler ikisini çok birbirine benzetir.                                             Fransayı ilk iki sene biraz yadırgadım. Fakat orada da insanın içine biraz nüfus eder etmez her yerde birbirine benzediğine kanaat getirdim.  Buna rağmen Fransa benim için yepyeni bir deneyim oldu. Gerek İngiltere gerek Fransadaki hayatım hep birbirine benzer. Bu iki memleket için düşündüklerimi hem İngilizce hem Türkçe yazmak için birikmiş bir sürü notlar var ki, bunlardan bugün bahsetmek için zaman uygun değildir.                                                                                                     Daha başka meselelerin halli ile meşgulmüş gibi , fakat kelimeleri, cümleleri, ahengi, tutarlılığı ile ağır ağır söyleyerek yanıtlar veren Edip ve düşünürümüze Amerika seyahatlerini sordum:                     - Amerikaya bir inceleme için mi gitmiştiniz?                                                                                           - .'Vilyams  Tavn! da bir üniversite merkezinde her sene toplanan uluslararası bir iktisat, siyaset ve tarih konferansı vardır. Oraya çeşitli yuvarlak masalara başkanlık yapmak ve konferansa vermek ve kendi konusunun uzmanları ile tartışma etmek üzere yerli, yabancı fikir adamları davet ederler. Beni de mevsimini açmak söylevini yapmak, bir yuvarlak masaya başkanlık yapmak ve üç genel konferans vermek üzere davet ettiler. Gerek yuvarlak masa başkanlığı, gerek konferansı açmak için hiç bir kadın davet edilmiş olmadığı için Amerika da bu genel bir ilgi uyandırdı.                                           Devrimlerimizden  en büyüklerinden kabul ettiğim 'Din ve devlet ayrılışı' konusunu seçtim. Ruhu 'Laik' olan Amerikan düşünürlerinde 'Laik' Türkiye çok sevgilerini uyandırdı. Biraz Amerikan psikolojisini anlatabilmek için şunu ifade edeyim ki, Amerika, dünyanın en dine düşkün olan bir memleketidir. Fakat papazları da dahil olduğu halde, dinle devlet birbirinden ayrı  iki şey olduğuna gelenek ve inanç bakımından iman etmişlerdir. Buradaki konferanslarım ' Türkiye batıya yüzünü çevirmiştir' isminde ki Amerika da  'Yeyl' İngiltere de  Oksford üniversitelerinin basmış olduğu bir kitapta toplanmıştır. Tabii Türkçesini elimdeki yazı işleri bittikten sonra yayınlayacağım.                                                                                                                             Devam edecek